Στις 9 Ιανουαρίου του 1992 η εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», που τότε βρισκόταν στα ύψη, είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο μου με τίτλο «Ο κύκλος των χαμένων αξιών».

Η κεντρική του ιδέα ήταν ότι οι αξίες και οι έννοιες που κυριαρχούσαν στην Ελληνική μας κουλτούρα θα οδηγούσαν τη χώρα στην πολιτική, οικονομική και εθνική χρεοκοπία. Δυστυχώς αυτό συνέβη με τον χειρότερο τρόπο. Η Ελλάδα έχοντας τόσο σημαντικές ευκαιρίες, δέκατο μέλος της Ε.Ε., η κατάρρευση των πρώην σοσιαλιστικών χωρών, η συνεχής άνοδος της παγκόσμιας οικονομίας, κατάντησε να γίνει το παγκόσμιο παράδειγμα προς αποφυγή με τεράστιο χρέος, τεράστια ανεργεία και μετανάστευση, τεράστια διαφθορά και ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας σε εξαθλίωση. Προφανώς η οικονομική χρεοκοπία έχει αιτία την πολιτική χρεοκοπία και η πολιτική χρεοκοπία έχει αιτία την αξιακή χρεοκοπία.

Από τότε είχα την ευκαιρία να κατανοήσω σε βάθος από πολλές επιστημονικές έρευνες και από πολλές συνεργασίες μου με επιχειρήσεις το γιατί και το πώς η κουλτούρα ως ένα σύστημα αξιών, πιστεύω και εννοιών προσδιορίζει τις αποφάσεις και τις συμπεριφορές των ατόμων, των ομάδων, των οργανισμών και των κοινωνιών. Πρακτικά οι αξίες και τα υπόλοιπα στοιχεία της κουλτούρας προσδιορίζουν το τι είναι σωστό και το τι είναι λάθος, ποια είναι η κατάλληλη συμπεριφορά και ποια ακατάλληλη, τι είναι σημαντικό και τι είναι ασήμαντο, τι είναι προτεραιότητα και τι δεν είναι, πως ορίζουμε τα προβλήματα και πως αξιολογούμε τις λύσεις. Πιο πρακτικά προσδιορίζει ισχυρώς το τι κάνουμε, γιατί το κάνουμε, πώς το κάνουμε, πότε το κάνουμε, που το κάνουμε ως άτομα, ως ομάδες και ως κοινωνία.

Έτσι όταν είναι ακατάλληλη οδηγεί σε αρνητικές αποφάσεις, συμπεριφορές και αποτελέσματα ενώ όταν είναι κατάλληλη εξασφαλίζει την αποδοτικότητα, την αποτελεσματικότητα, την συνεχή προσαρμογή στις αλλαγές, την καινοτομία, την αριστεία, την πρόοδο και μέσω αυτών την επιτυχία μιας επιχείρησης ή την κοινωνική συνοχή και ευημερία μιας κοινωνίας.

Δυστυχώς η εθνική μας κουλτούρα για το παγκόσμιο οικονομικό, τεχνολογικό, πολιτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον που ζούμε είναι επικίνδυνα ακατάλληλη. Καταρχήν, απουσιάζουν ουσιαστικές και σαφείς έννοιες που διδαχθήκαμε από τους αρχαίους προγόνους μας και στήριζαν και στηρίζουν την πρόοδο άλλων χωρών, όπως συνέργεια, συναίνεση, φρόνηση, συναίνεση, ηγεσία, αποδοτικότητα, αποτελεσματικότητα, ορθολογισμός, δημιουργικότητα(creativity), ακεραιότητα (integrity) και πολλές άλλες. Όταν ρωτώ πολιτικούς, επιστήμονες, στελέχη και απλούς πολίτες τι σημαίνουν πρακτικά οι προηγούμενες έννοιες σχεδόν κανείς δεν γνωρίζει το ουσιαστικό και πρακτικό περιεχόμενο τους.

Αυτό το τεράστιο έλλειμμα εννοιών εξηγεί πολλά αρνητικά συμπτώματα της Ελληνικής Κοινωνίας, των οργανισμών και των επιχειρήσεων αφού ο Πλάτων μας δίδαξε ότι πίσω από κάθε πράγμα ή πράξη υπάρχει μία έννοια. Ταυτόχρονα με αυτό το έλλειμμα εννοιών, η εθνική μας κουλτούρα χαρακτηρίζεται και από ένα τεράστιο έλλειμα αξιών. Μερικές τέτοιες αξίες που εξασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή πρόοδο και ευημερία είναι η δικαιοσύνη, ο σεβασμός στους νόμους, η ισονομία, η αλήθεια, η υπευθυνότητα, η συνέπεια, η πειθαρχεία, η μάθηση, η καινοτομία, η υγιής επιχειρηματικότητα, η συνεργασία, το κοινό καλό κ.λ.π., ο σεβασμός της φύσης, η αξιοκρατία, η ταπεινότητα. Αντί αυτών των αξιών κυριαρχούν η διαπλοκή, η πονηριά, το ψέμα, το βόλεμα, το ρουσφέτι, η ανευθυνότητα (φταίνε οι άλλοι), η αυθερεσία, το εγώ και το ατομικό συμφέρον, «το κερδίζω – χάνεις», η αρπαχτή, η μαγκιά, η αλαζονεία, το «άρπα – κόλλα», ο αριβισμός, το εφήμερο, ο «οχαδερφισμός» και αρκετά άλλα.

Με βάση τα παραπάνω η αλλαγή της Εθνικής κουλτούρας αποτελεί εθνική προτεραιότητα αν θέλουμε να μην καταντήσουμε μια τριτοκοσμική χώρα.

Για το ποιοι έχουν την ευθύνη και το πώς αλλάζει η κουλτούρα σε μία επιχείρηση, σε έναν οργανισμό ή σε μία κοινωνία διαθέτουμε αρκετή επιστημονική γνώση και πολλές καλές πρακτικές. Αυτά όμως δεν αρκούν αν οι κατέχοντες τη δύναμη και την εξουσία δεν θέλουν, δεν ξέρουν και δεν μπορούν να σχεδιάσουν και να υλοποίησουν αποτελεσματικά τις δράσεις που απαιτούνται για διαμόρφωση μιας εθνικής κουλτούρας που αποτελεί τη βάση της κοινωνικής συνοχής και ευημερίας.

Άλλωστε και εδώ ισχύει η λαϊκή ρήση «Το ψάρι μυρίζει από το κεφάλι».

Πέραν αυτών όμως ευθύνη έχει ο κάθε ένας από εμάς ως πολίτες, που εκλέγουμε τους πολιτικούς, ως δάσκαλοι, ως γονείς και ως εργαζόμενοι.

*Ο Δημήτρης Μπουραντάς είναι καθηγητής του Μάνατζμεντ, Διευθυντής του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Διοίκησης Επιχειρήσεων για στελέχη (Executive MBA) και του Μεταπτυχιακού Προγράμματος (MSc) Διοίκησης Ανθρωπίνων Πόρων στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.