Πρώτα ευρήματα*

Το ειδικό πρόγραμμα «Φιλόδημος» (2018-2022) για την ενίσχυση των Δήμων της χώρας, στοχεύει- μεταξύ άλλων- και στην ενδυνάμωση της ισόρροπης, βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης και στην άρση των συνεπειών της κρίσης στο πεδίο των υποδομών των Δήμων. Αν και δεν αποτελεί επίσημο στόχο του προγράμματος η αντιμετώπιση δια-περιφερειακών και ενδο-περιφερειακών ανισοτήτων, δεν μπορεί να αγνοηθεί τυχόν σχετική επίπτωση του προγράμματος.

Η κατανομή των πόρων των ενταγμένων έργων σε επίπεδο Περιφερειών, Περιφερειακών Ενοτήτων και Δήμων δύναται να αναδείξει ενδεχόμενη χωρική ανισορροπία στις εν λόγω χρηματοδοτήσεις. Η εν λόγω ανισοκατανομή έχει έντονες κοινωνικές διαστάσεις αφού οι διαπεριφερειακές και ενδο-περιφερειακές ανισότητες στη χώρα μας είναι ιδιαίτερα σημαντικές λόγω φαινομένων, όπως η υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού σε δυο αστικές μητροπολιτικές περιοχές, η δημογραφική συρρίκνωση της υπαίθρου, η εγκατάλειψη των ορεινών περιοχών και η διαφοροποιημένη ευαλωτότητα των περιοχών έναντι της κλιματικής αλλαγής και των δυνητικά επιβλαβών φυσικών φαινομένων. Ως εκ τούτου, οποιοδήποτε χρηματοδοτικό πρόγραμμα για τους Δήμους ενδέχεται να έχει έμμεση συμβολή στο μετριασμό ή και την ενίσχυση των υφιστάμενων ανισοτήτων και ανισορροπιών.

Δεδομένης της σημασίας του προγράμματος «Φιλόδημος» και της επιλεξιμότητας δαπανών για κρίσιμα ζητήματα στο πεδίο της ποιότητας ζωής (ύδρευση, αποχέτευση, σχολική στέγη, κοινόχρηστοι χώροι, περιβαλλοντικά έργα), η ανάλυση των στοιχείων του προγράμματος (κατάσταση 16.11.2018, www.ypes.gr) ανά περιφερειακό χωρικό επίπεδο στο σύνολο της χώρας, μας παρέχει μια πρώτη εκτίμηση της τάσης κατανομής των σχετικών πόρων. 

Μέχρι και τις 16.11.2018, είχαν ενταχθεί στο Πρόγραμμα «Φιλόδημος» για το σύνολο της χώρας, έργα συνολικού προϋπολογισμού (Π/Υ) 625.255.656 ευρώ. Η Περιφέρεια Αττικής συγκεντρώνει τους περισσότερους πόρους, ύψους 89,1 εκατ. ευρώ που αντιστοιχεί στο 14% των πόρων του προγράμματος και ακολουθεί η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας με 83,4 εκατ. ευρώ (13%), Κεντρικής Μακεδονίας με 75,2 εκατ. ευρώ (12%), Κρήτης με 70,8 εκατ. ευρώ (11%) και Πελοποννήσου με 65,6 εκατ. ευρώ (10%) (βλ. Πίνακα 1). 

Πίνακας 1. Πρόγραμμα «Φιλόδημος»: Π/Υ ενταγμένων έργων ανά Περιφέρεια και σχετικά μερίδια (%)

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΣΥΝΟΛΟ Π/Υ ΜΕΡΙΔΙΟ (%)

ΑΤΤΙΚΗΣ 89.169.358 14

ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 83.487.682 13

ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 75.270.994 12

ΚΡΗΤΗΣ 70.898.345 11

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 65.617.266 10

ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 57.125.781 9

ΗΠΕΙΡΟΥ 52.663.817 8

ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 39.759.594 6

ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 37.559.399 6

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ 27.692.398 4

ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 12.692.971 2

ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ 9.066.235 1

ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 4.251.816 1

ΣΥΝΟΛΟ 625.255.656 100

Πηγή: Ίδια επεξεργασία στοιχείων ΥΠΕΣ (κατάσταση 16.11.2018)

Τα ανωτέρω στοιχεία μας βοηθάνε να εκτιμήσουμε το μέσο Π/Υ έργων (σε ευρώ) ανά μόνιμο κάτοικο και το δείκτη επίδοσης, δηλ. το λόγο χρηματοδοτικής βαρύτητας ως προς την πληθυσμιακή βαρύτητα κάθε Περιφέρειας στο σύνολο της χώρας και έτσι να διακρίνουμε τυχόν ανισότητες/ανισορροπίες με βάση το πληθυσμιακό κριτήριο. Πραγματικά, η ανάλυση μας παρέχει χρήσιμα πρώτα ευρήματα για τις επιπτώσεις του Προγράμματος «Φιλόδημος». Ο μέσος Π/Υ ανά μόνιμο κάτοικο (βλ. Διάγραμμα 1) και ο δείκτης επίδοσης (Διάγραμμα 2) δείχνουν ότι η Θεσσαλία κινείται σε μια ενδιάμεση κατάσταση στο σύνολο της χώρας. Συγκεκριμένα, η Περιφέρεια Θεσσαλίας έχει μέσο Π/Υ έργων ανά μόνιμο κάτοικο στα 78 ευρώ (έναντι 156 της Ηπείρου με την υψηλότερη θέση και 21 του Βορείου Αιγαίου με τη χαμηλότερη θέση) και δείκτη επίδοσης 135 (έναντι 270 της Ηπείρου με την υψηλότερη τιμή και 37 του Βορείου Αιγαίου με τη χαμηλότερη τιμή).

Όπως έχουμε δει και σε άλλες έρευνες, οι δημόσιες χρηματοδοτήσεις καταγράφουν σημαντικές αποκλίσεις και στο χωρικό επίπεδο των Περιφερειακών Ενοτήτων και των Δήμων. Ποια είναι άραγε η κατάσταση στη Θεσσαλία και ειδικότερα στην ΠΕ Καρδίτσας όσον αφορά τις εντάξεις έργων στο πρόγραμμα «Φιλόδημος»; Ακολουθείται η τάση που έχει χαρτογραφηθεί στα συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα, σύμφωνα με την οποία υπάρχει μια απόκλιση μεταξύ δυτικής (ΠΕ Τρικάλων και Καρδίτσας) και ανατολικής Θεσσαλίας (ΠΕ Λάρισας και Μαγνησίας) υπέρ της δεύτερης; 

Η ανάλυση των δεδομένων στη βάση των δεικτών μέσου Π/Υ ενταγμένων έργων και επίδοσης, πράγματι επιβεβαιώνει και στην περίπτωση του «Φιλόδημου» την ύπαρξη της τάσης υπέρ της ανατολικής Θεσσαλίας. Αναλυτικότερα, σε επίπεδο Περιφέρειας Θεσσαλίας, η ΠΕ Λάρισας καταγράφει μέσο Π/Υ ενταγμένων έργων ανά μόνιμο κάτοικο στα 93 ευρώ με δείκτη επίδοσης 119, και ακολουθεί η ΠΕ Μαγνησίας με 81 ευρώ και δείκτη επίδοσης 104, η ΠΕ Καρδίτσας με 60 ευρώ και δείκτη επίδοσης 77 και η ΠΕ Τρικάλων με 56 ευρώ και δείκτη επίδοσης 72 (βλ. Διάγραμμα 3).

Η εφαρμογή του δείκτη επίδοσης στην Περιφερειακή Ενότητα Καρδίτσας ανά Δήμο με βάση στα στοιχεία χρηματοδότησης στο πρόγραμμα «Φιλόδημος» (κατάσταση μέχρι 16.11.2018), αποκαλύπτει μια διαφορετική εικόνα σε σχέση με τις επιδόσεις όσον αφορά τους συγχρηματοδοτούμενους πόρους (έργα και ενισχύσεις) . Συγκεκριμένα, οι Δήμοι Αργιθέας και Σοφάδων έχουν θετικούς δείκτες επίδοσης (συγκριτικά με την αρνητική θέση τους στα συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα), ο δε Δήμος Αργιθέας εμφανίζει και την υψηλότερη τιμή έναντι όλων των άλλων, αφού συγκεντρώνει 200% των πόρων που θα του αναλογούσαν μόνο με την πληθυσμιακή στάθμιση (βλ. Διάγραμμα 4).

Δεδομένης της ανισορροπίας που έχουμε ήδη καταγράψει σε επίπεδο συγκέντρωσης των συγχρηματοδοτούμενων έργων και ενισχύσεων (2000-2006, 2007-2013) στην ΠΕ Καρδίτσας, είναι σημαντικό να δούμε τυχόν ύπαρξη διαφοροποιημένης τάσης των Δήμων της περιοχής σε σύγκριση με το πρόγραμμα «Φιλόδημος», δηλ. ένα εθνικό αναπτυξιακό πρόγραμμα. Σε ποιο βαθμό ακολουθείται η ίδια τάση υπέρ συγκεκριμένων περιοχών όπως αποτυπώνεται με τον δείκτη επίδοσης, δηλ. το λόγο χρηματοδοτικής προς την πληθυσμιακή βαρύτητα κάθε Δήμου της οικείας Περιφερειακής Ενότητας; 

Συγκρίνοντας τους δείκτες επίδοσης ανά Δήμο μεταξύ των συγχρηματοδοτούμενων έργων της περιόδου 2007-2013 και του προγράμματος «Φιλόδημος» (κατάσταση 16.11.2018), διαπιστώνουμε ότι οι Δήμοι Αργιθέας και Σοφάδων βελτιώνουν εντυπωσιακά τους δείκτες επίδοσής τους. Αναλυτικότερα, ο Δήμος Αργιθέας βελτιώνει κατά 136 ποσοστιαίες μονάδες τη σχετική του θέση, ακολουθούμενος από το Δήμο Σοφάδων που βελτιώνει τη δική του επίδοση κατά 59 ποσοστιαίες μονάδες. Ο Δήμος Καρδίτσας εμφανίζει μια οριακή βελτίωση των τριών ποσοστιαίων μονάδων, ενώ μειώσεις καταγράφονται στις περιπτώσεις των Δήμων Λίμνης Πλαστήρα, Παλαμά και Μουζακίου (βλ. Διάγραμμα 5). 

Η ανωτέρω συγκριτική επίδοση μεταξύ των Δήμων της ΠΕ Καρδίτσας είναι η ακριβώς αντίθετη από αυτήν που καταγράψαμε όσον αφορά τη δυναμική εξέλιξη των συγχρηματοδοτούμενων έργων μεταξύ των περιόδων 2000-2006/ 2007-2013. Με άλλα λόγια, οι τρείς Δήμοι με τους χαμηλότερους συγκριτικά δείκτες επίδοσης στα συγχρηματοδοτούμενα έργα είναι οι τρείς Δήμοι με τους υψηλότερους δείκτες επίδοσης στο πλαίσιο του εθνικού επενδυτικού προγράμματος «Φιλόδημος». Εάν λοιπόν ισχύει η άποψή μας ότι τα ευρωπαϊκά συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα έχουν μια επίπτωση διατήρησης ή και διεύρυνσης των χωρικών ανισοτήτων σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων και Δήμων, προκύπτει ως αδήριτη ανάγκη η ενίσχυση εθνικών αναπτυξιακών προγραμμάτων με σκοπό το μετριασμό ή και την διαρθρωτική αντιμετώπιση χωρικών των διαπεριφερειακών και ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων στη χώρα μας. 

Το πρόγραμμα «Φιλόδημος» φαίνεται να μπορεί να συμβάλει προς αυτή την κατεύθυνση, ωστόσο απαιτούνται για συγκεκριμένες περιοχές της χώρας, ολοκληρωμένα και ολιστικά αναπτυξιακά προγράμματα που θα αντιμετωπίζουν ταυτόχρονα τις βασικές διαρθρωτικές πηγές υστέρησης και απόκλισης.

*H παρούσα δημοσίευση αντλεί στοιχεία από την εν εξελίξει έρευνα του συγγραφέα για τις διαπεριφερειακές και ενδοπεριφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα (1991-2021)

**Ο Δημήτρης Μπουρίκος είναι Πολιτικός- Κοινωνικός Επιστήμονας, Αποφ. Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης

https://independent.academia.edu/DimitrisBourikos