Τα κρυπτονομίσματα, και ειδικότερα το Bitcoin, κερδίζουν συνεχώς έδαφος, ενώ παράλληλα κεντρικές τράπεζες, εποπτικές αρχές και κρατικοί φορείς εκφράζουν τον έντονο προβληματισμό τους για την εισβολή του εικονικού αυτού νομίσματος στην παγκόσμια οικονομική πραγματικότητα. Η ραγδαία ανάπτυξη του φαινομένου εγείρει μια σειρά από εύλογα ερωτήματα:

Πώς εμφανίστηκε το Bitcoin; Είναι το Bitcoin μια προσωρινή τάση; Μπορεί η νομοθεσία να αντιμετωπίσει την εξελισσόμενη φύση του διομότιμου (peer-to-peer/P2P) και αποκεντρωμένου αυτού μέσου πληρωμής; Το παρόν άρθρο ερευνά τις διαστάσεις του νέου αυτού επιχειρηματικού μοντέλου και εστιάζει στο υπάρχον ρυθμιστικό πλαίσιο από πλευράς ελληνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας.

Α. Η εμφάνιση του Bitcoin

1. Η τεχνολογική πρόοδος έφερε ανατροπές στις παγκόσμιες συναλλαγές. Με εφαλτήριο την ανάγκη απομάκρυνσης από το παραδοσιακό μοντέλο εμπιστοσύνης (trust model) και αποδυνάμωσης του ρόλου των μεσαζόντων στις συναλλαγές, το Bitcoin δημιουργήθηκε από τον Satoshi Nakamoto ως ένα ηλεκτρονικό σύστημα πληρωμών Ρ2Ρ που βασίζεται στην κρυπτογραφία και εξαλείφει το συναλλακτικό κόστος. Παρόλο που η σχετική τεχνολογία (blockchain technology) βρίσκεται ακόμα σε εμβρυικό στάδιο, η δημιουργία του Bitcoin το 2009, έδωσε το έναυσμα για ένα κύμα κρυπτονομισμάτων ή εναλλακτικών νομισμάτων ή εικονικών νομισμάτων (όροι που συχνά εναλλάσσονται) όπως τα Litecoin, Ethereum, Zcash, ZEC, Dash, Ripple XRP) και Monero (XMR). Νέα κρυπτονομίσματα μάλιστα εμφανίζονται συνεχώς.   

Β. Η λειτουργία των Bitcoins

2. Το πρώτο βήμα στο οποίο απαιτείται να προβεί ένας χρήστης Bitcoin είναι να δημιουργήσει ένα ηλεκτρονικό πορτοφόλι (digital wallet) στον υπολογιστή ή στο κινητό του τηλέφωνο (ή ακόμα σε απομακρυσμένο διακομιστή). Το Bitcoin χρησιμοποιεί ένα λογισμικό ανοιχτού κώδικα (open-source) το οποίο δεν απαιτεί στοιχεία ταυτότητας και δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη να αποκτήσει μια διεύθυνση Bitcoin (Bitcoin address). Στη συνέχεια ακολουθεί η δημιουργία ενός ζεύγους κρυπτογραφημένων ψηφιακών κλειδιών, το οποίο αποτελείται από ένα δημόσιο (public key) και ένα ιδιωτικό κλειδί (private key). To ζεύγος των κλειδιών επιτρέπει στον χρήστη να στέλνει ή να λαμβάνει Bitcoins τα οποία αποθηκεύονται στο ηλεκτρονικό πορτοφόλι. Κάθε τέτοια συναλλαγή εγγράφεται σε ένα δημόσιο κατάστιχο το οποίο ονομάζεται αλυσίδα πακέτων (block chain).

Το block chain είναι ουσιαστικά ένα αποκεντρωμένο δίκτυο που αποτελείται από αμέτρητους υπολογιστές και το οποίο αποθηκεύει μόνιμα όλες τις συναλλαγές μέσω Bitcoin, καθώς δεν είναι δυνατή η ανάκληση καμίας συναλλαγής. Το Bitcoin έχει διαμορφώσει έναν μηχανισμό διασφάλισης για την αποφυγή του κινδύνου απάτης και διπλοπληρωμής. Αυτός υλοποιείται μέσω ενός εξυπηρετητή χρονοσφράγισης (timestamp server) που καταγράφει και βάζει τις συναλλαγές σε χρονολογική σειρά. Κάθε χρήστης που ανήκει στη δικτυακή κοινότητα του Bitcoin λαμβάνει ένα αντίγραφο της αλυσίδας των διακινούμενων πακέτων. Αυτό εξασφαλίζει ότι η αλυσίδα πακέτων παραμένει έγκυρη αφού κάθε πακέτο που διαμοιράζεται στο δημόσιο κατάστιχο πιστοποιεί την νομιμότητα της κάθε συναλλαγής. 

3. Η διαδικασία πιστοποίησης των συναλλαγών που βρίσκονται στην αλυσίδα πακέτων επιτελείται με τη χρήση περίπλοκων μαθηματικών αλγορίθμων. Τα νέα Bitcoins δημιουργούνται μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται εξόρυξη (Bitcoin mining). Η εξόρυξη Bitcoin γίνεται με τη βοήθεια των χρηστών που παρέχουν την υπολογιστική ισχύ του ηλεκτρονικού υπολογιστή τους, καθώς για την επιβεβαίωση των συναλλαγών στην αλυσίδα πακέτων απαιτείται η επίλυση σύνθετων μαθηματικών προβλημάτων και η χρήση εξειδικευμένου hardware. Για τις υπηρεσίες αυτές επιβραβεύονται με νέα Bitcoins.

4. Η εξόρυξη Bitcoin είναι μια πολύ περίπλοκη και ανταγωνιστική διαδικασία. Όσο περισσότεροι χρήστες (miners) συμμετέχουν στο δίκτυο, τόσο περισσότερο δυσκολεύει και η αποκόμιση κέρδους, ενώ απαιτείται αύξηση της αποδοτικότητας για τον περιορισμό του λειτουργικού κόστους. Ο μέγιστος αριθμός Bitcoins που μπορούν να παραχθούν φθάνει τα 21 εκατομμύρια. Αν ο παρών ρυθμός παραγωγής συνεχιστεί, ο αριθμός αυτός αναμένεται να επιτευχθεί μέχρι το 2140.  Καθώς η ζήτηση των Bitcoins θα αυξάνεται, αφού η χρήση τους στις καθημερινές συναλλαγές γίνεται συχνότερη, η προσφορά θα μειώνεται, με αποτέλεσμα την εκτόξευση της τιμής του Bitcoin. Για να είναι δυνατή η αύξηση της προσφοράς, το πρωτόκολλο του Bitcoin θα πρέπει να αλλάξει μόλις επιτευχθεί ο μέγιστος αριθμός. 

Γ. Το νομοθετικό πλαίσιο στην ΕΕ και στην Ελλάδα

5. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ένα ειδικό νομοθετικό πλαίσιο που να ρυθμίζει τη λειτουργία του συστήματος και την χρήση του Bitcoin αλλά και γενικότερα των κρυπτονομισμάτων. Η ΕΕ καθώς και οι κρατικές αρχές των περισσότερων κρατών – μελών φαίνονται συγκρατημένες στο να προβούν στη νομοθετική ρύθμιση του φαινομένου και περιορίζονται σε έκδοση συστάσεων για τους κινδύνους που απορρέουν από τη χρήση τους. 

6. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει ορισμός της νομικής έννοιας του εικονικού νομίσματος. Ενδεχομένως ως εικονικό νόμισμα να μπορούσε να θεωρηθεί η ψηφιακή απεικόνιση αξίας, που δεν εκδίδεται από κεντρική τράπεζα, πιστωτικό ίδρυμα ή ίδρυμα ηλεκτρονικού χρήματος, το οποίο, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, μπορεί να χρησιμοποιείται ως εναλλακτική μορφή χρήματος.

7. Εντός της ΕΕ, μόνο το Ευρώ, είτε σε μορφή τραπεζογραμματίων, κερμάτων, χρημάτων είτε σε μορφή ηλεκτρονικού χρήματος, γίνεται δεκτό ως νόμιμο μέσο πληρωμής. Αυτό δεν ισχύει για τα εικονικά νομίσματα για τέσσερις βασικούς λόγους: (α) δεν ενσωματώνουν αξία συγκεκριμένου νομίσματος, (β) δεν αναγνωρίζονται ως νόμιμα μέσα πληρωμής από κάποια κρατική οντότητα, (γ) δεν χρησιμοποιούνται ευρέως στις συναλλαγές ως μέσο ανταλλαγής αξίας και δ) δεν εκδίδονται από κεντρικές τράπεζες κρατών. 

8. Η Οδηγία για το ηλεκτρονικό χρήμα 2009/110/ΕΚ, όπως ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία με το Ν. 4261/2014, θα μπορούσε να αποτελέσει τη νομική βάση για τη λειτουργία των εικονικών νομισμάτων. Όμως, το Bitcoin και γενικότερα τα εικονικά νομίσματα διαφέρουν από το ηλεκτρονικό χρήμα, όπως αυτό ορίζεται στην Οδηγία, "κατά το μέτρο που, στη περίπτωση του εικονικού νομίσματος και σε αντίθεση με το ηλεκτρονικό χρήμα, τα χρηματικά ποσά δεν εκφράζονται σε κάποια κρατικά αναγνωρισμένη μονάδα, όπως, παραδείγματος χάριν, το Ευρώ, αλλά σε μια εικονική μονάδα, όπως το Bitcoin" σύμφωνα με τη σκέψη 12 της απόφασης του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην υπόθεση C 264/14, Skatteverket v David Hedqvist (εφεξής "υπόθεση C 264/14").

9. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα απορρίπτει την υπαγωγή του Bitcoin στις διατάξεις της άνω Οδηγίας .  Επίσης, δεν θεωρεί τα εικονικά νομίσματα πλήρεις μορφές χρήματος, στο βαθμό που δεν πληρούν τη λειτουργία του χρήματος ως μονάδας μέτρησης, ως μέσου ανταλλαγής και ως μέσου αποθήκευσης αξίας .  Η Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών προτείνει το χαρακτηρισμό του Bitcoin ως προϊόντος (commodity)   και επισημαίνει τους κινδύνους που προέρχονται από την αγορά, κατοχή ή εμπορία εικονικών νομισμάτων. 

10. Το Bitcoin δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ενσώματο αγαθό σύμφωνα με το Άρθρο 14 της Οδηγίας 2006/112/ΕΕ περί ΦΠΑ  διότι "(…) το εικονικό νόμισμα έχει ως αποκλειστικό σκοπό να αποτελέσει μέσο πληρωμής" (ΔικΕΕ, υπόθεση C 264/14, σκέψη 24). Αντιθέτως, η αγοραπωλησία μονάδων Bitcoin έναντι κρατικά αναγνωρισμένων νομισμάτων ή/και το αντίστροφο, η οποία παρέχεται έναντι καταβολής χρηματικού ποσού που αντιστοιχεί στο περιθώριο κέρδους το οποίο προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ, αφενός, της τιμής στην οποία ο επιχειρηματίας αγόρασε το συνάλλαγμα και, αφετέρου, της τιμής πώλησης αυτού στους πελάτες του, συνιστά υπηρεσία κατά την έννοια του άρθρου 2 § 1 γ’ της Οδηγίας 2006/112/ΕΕ περί ΦΠΑ (ΔικΕΕ, υπόθεση C 264/14, σκέψη 31).

11. Στην περίπτωση ρητής συμφωνίας μεταξύ των συμβαλλομένων μερών, το Bitcoin θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποτελεί ένα μέσο πληρωμής. Ειδικότερα, "το εικονικό νόμισμα "bitcoin" αποτελεί συμβατικό μέσο πληρωμής και, ως εκ τούτου, δεν μπορεί, αφενός, να θεωρείται τρεχούμενος λογαριασμός, κατάθεση, πληρωμή ή μεταφορά χρηματικού ποσού. Αφετέρου, σε αντίθεση με τις απαιτήσεις, τις επιταγές και τα λοιπά αξιόγραφα για τα οποία γίνεται λόγο στο άρθρο 135, παράγραφος 1, στοιχείο δ΄, της οδηγίας περί ΦΠΑ, το εικονικό νόμισμα αποτελεί μέσο εξοφλήσεως για τις επιχειρήσεις που το δέχονται." (ΔικΕΕ, υπόθεση C 264/14, σκέψη 42) και "πράξεις που αφορούν μη συμβατικά νομίσματα, δηλαδή νομίσματα που δεν αποτελούν εκ του νόμου μέσα πληρωμής σε μία ή περισσότερες χώρες, είναι χρηματοπιστωτικές πράξεις, υπό την προϋπόθεση ότι τα εν λόγω μη συμβατικά νομίσματα γίνονται δεκτά από τους συναλλασσόμενους ως εναλλακτικό, σε σχέση με τα συμβατικά νομίσματα, μέσο πληρωμής και χρησιμοποιούνται αποκλειστικά ως μέσα πληρωμής." (ΔικΕΕ, υπόθεση C 264/14, σκέψη 49). Αυτό σημαίνει ότι τα εικονικά νομίσματα δε μπορούν να θεωρηθούν χρήμα και, ως εκ τούτου, δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της νομοθεσίας για τις υπηρεσίες πληρωμών (άρθρο 4 § 3 Ν. 3862/2010 και Οδηγία 2015/2366/ΕΕ σχετικά με υπηρεσίες πληρωμών στην εσωτερική αγορά). 

12. Επίσης, οι φορολογικές συνέπειες της χρήσης του Bitcoin δεν πρέπει να αγνοηθούν. Οι συναλλαγές μέσω εικονικών νομισμάτων θα μπορούσαν να φορολογηθούν με τον ίδιο τρόπο που φορολογούνται και αυτές με τη χρήση των παραδοσιακών μεθόδων πληρωμής. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί, ότι η ανταλλαγή παραδοσιακών νομισμάτων για μονάδες του Bitcoin απαλλάσσεται από την επιβολή ΦΠΑ. Ειδικότερα, σύμφωνα με το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, "(…) όσον αφορά, τέλος, τις απαλλαγές του άρθρου 135, παράγραφος 1, στοιχείο στ΄, της οδηγίας περί ΦΠΑ, αρκεί η υπόμνηση ότι αντικείμενο της εν λόγω διατάξεως είναι κυρίως οι πράξεις που αφορούν "μετοχές και μερίδια εταιρειών ή ενώσεων [και] ομολογίες", ήτοι τίτλους που παρέχουν δικαίωμα κυριότητας επί νομικών προσώπων, καθώς και "λοιπούς τίτλους, οι οποί πρέπει να θεωρούνται αντίστοιχης φύσεως με αυτούς που ρητώς απαριθμούνται στην εν λόγω διάταξη (απόφαση Granton Advertising, C 461/12, EU:C:2014:1745, σκέψη 27)" (ΔικΕΕ, υπόθεση C 264/14, σκέψη 53).

13. Τέλος, καθώς αυξάνονται οι ανησυχίες για τη χρήση των κρυπτονομισμάτων ως μέσων διευκόλυνσης οικονομικών εγκλημάτων, αξίζει να εξεταστεί αν το Bitcoin εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της νομοθεσίας για την νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες . Κυρίαρχη τάση στην ΕΕ είναι ότι οι σχετικοί κανόνες δεν εφαρμόζονται για τη χρήση των κρυπτονομισμάτων, καθώς τα τελευταία λειτουργούν αποκεντρωμένα - ή μέσα από δίκτυα κόμβων - και είναι ανεξάρτητα, δεδομένου ότι δεν ελέγχονται από μια οντότητα που μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνη. Δεν είναι απίθανο όμως σύντομα η τάση αυτή να μεταστραφεί. 

Δ. Συμπερασματικές Παρατηρήσεις

14. Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι το ρυθμιστικό πλαίσιο εντός του οποίου μπορεί να λειτουργήσει το Bitcoin και τα άλλα εικονικά νομίσματα παραμένει ακόμα ασαφές. Είναι υπολογίσιμος όμως ο αντίκτυπος της χρήσης του Bitcoin και των λοιπών κρυπτονομισμάτων στην αγορά. Για να είναι δυνατή η πλήρης και αποτελεσματική αξιοποίηση της δυναμικής των εικονικών νομισμάτων και του Bitcoin, ως βασικού εκφραστή τους, η αυτορρύθμιση (self-regulation) και η αναμόρφωση του υπάρχοντος κανονιστικού πλαισίου ρυθμίσεων, με τρόπο που να μην περιορίζεται η καινοτομία, φαίνεται να είναι η βέλτιστη λύση. Σε αυτό το μεταβαλλόμενο πλαίσιο είναι σημαντικό για τους φορείς χάραξης πολιτικής να κατανοήσουν καλύτερα το πώς η εμφάνιση του φαινομένου αλλάζει την αγορά προκειμένου να συλλάβουν μεν τα οφέλη της καινοτομίας, αλλά και παράλληλα να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις που παρουσιάζονται. Κρίνεται σκόπιμη η προσέγγιση των κρυπτονομισμάτων, τόσο από κυβερνητικούς παράγοντες όσο και από φορείς του χρηματοπιστωτικού κλάδου, όχι ως ανταγωνιστές που πρέπει να αναχαιτιστούν με κρατική παρέμβαση, αλλά ως συνεταίρους στην οικονομική ανάπτυξη.